संधि विच्छेद (Sandhi Vichchhed) हिंदी व्याकरण

संधि विच्छेद (Sandhi Vichchhed)

संधि में पदों को मूल रूप में पृथक कर देना संधि विच्छेद है। जैसे- धनादेश = धन + आदेश
यहाँ पर कुछ प्रचलित संधि विच्छेदों को दिया जा रहा हैजो की विद्यार्थियों के बड़े काम आएगी।

(आ)
अल्पायु = अल्प + आयु अनावृष्टि = अन + आवृष्टि
अत्यधिक = अति + अधिक अखिलेश्वर = अखि + ईश्वर
आत्मोत्सर्ग= आत्मा + उत्सर्ग    अत्यावश्यक = अति + आवश्यक
अत्युष्म =अति +उष्म  अन्वय=अनु +अय
अन्याय =अ+नि +आय अभ्युदय=अभि +उदय
अविष्कार=आविः +कार  अन्वेषण=अनु +एषण
आशीर्वाद =आशीः+वाद  अत्याचार=अति+आचार
अहंकार =अहम् +कार   अन्वित=अनु+अय+इत
अभ्यागत =अभि +आगत    अम्मय =अप्+मय
अभीष्ट =अभि+इष्ट    अरण्याच्छादित=अरण्य+आच्छादित
अत्यन्त =अति+अन्त   अत्राभाव =अत्र+अभाव
आच्छादन =आ+छादन  अधीश्र्वर =अधि+ईश्र्वर
अधोगति =अधः+गति   अन्तर्निहित =अन्तः+निहित
अब्ज =अप्+ज    आकृष्ट =आकृष्+त
आद्यन्त =आदि+अन्त  अन्तःपुर =अन्तः+पुर
अन्योन्याश्रय =अन्य+अन्य+आश्रय अन्यान्य =अन्य+अन्य
अहर्निश =अहः+निश    अजन्त =अच्+अन्त
आत्मोत्सर्ग =आत्म+उत्सर्ग  अत्युत्तम= अति +उत्तम =
अंतःकरण= अंतः + करण   अन्तनिर्हित= अन्तः + निहित
अन्तर्गत= अन्तः + गत अन्तस्तल = अंतः + तल
अन्तर्धान= अन्तः + धान   अन्योक्ति= अन्य + उक्ति
अनायास= अन् + आयास   अधपका= आधा + पका
अनुचित= अन् + उचित अनूप= अन् + ऊप
अनुपमेय= अन् + उपमेय    अन्तर्राष्ट्रीय= अन्तः + राष्ट्रीय
अनंग= अन् + अंग अनन्त= अन् + अंत
अनन्य= अन् + अन्य  अतएव= अतः + एव
अध्याय= अधि + आय  अध्ययन= अधि + अयन
अधीश= अधि + ईश   अधीश्वर= अधि + ईश्वर
अधिकांश= अधिक + अंश   अधरोष्ठ= अधर + ओष्ठ
अवच्छेद= अव + छेद  अभ्यस्त= अभि + अस्त
अभ्यागत= अभि + आगत   अभिषेक= अभि + सेक
अभीष्ट= अभि + इष्ट  अम्मय= अप् + मय
अस्तित्व= अस्ति + त्व अहर्मुख= अहर + मुख
अहोरूप= अहः + रूप   अज्ञानांधकार= अज्ञान + अंधकार
आश्चर्य= आ + चर्य    आशोन्मुख= आशा + उन्मुख
आत्मावलम्बन= आत्मा + अवलम्बन  आध्यात्मिक= आधि + आत्मिक

,)
इत्यादि = इति + आदि इतस्ततः= इतः + ततः
ईश्र्वरेच्छा =ईश्र्वर+इच्छा उन्मत्त =उत् +मत्त
उपर्युक्त =उपरि +उक्त  उन्माद =उत् +माद
उपेक्षा =उप+ईक्षा   उच्चारण=उत् +चारण
उल्लास =उत् +लास    उज्ज्वल =उत् +ज्वल
उद्धार =उत् +हार उदय =उत् +अय
उदभव=उत् +भव  उल्लेख =उत् +लेख
उत्रति =उत्+नति  उन्मूलित =उत्+मूलित
उल्लंघन=उत्+लंघन उद्याम =उत्+दाम
उच्छ्वास =उत्+श्र्वास   उत्रायक =उत्+नायक
उन्मत्त=उत्+मत्त   उत्रयन =उत्+नयन
उद्धत =उत्+हत   उपदेशान्तर्गत =उपदेश+अन्तर्गत
उन्मीलित =उत्+मीलित उद्योग=उत्+योग
उड्डयन =उत्+डयन उद्घाटन = उत्+घाटन
उच्छित्र =उत्+छित्र उच्छिष्ट =उत्+शिष्ट
उत्कृष्ट=उत्कृष् + त    उद्यान= उत् + यान
उत्तमोत्तम= उत्तम + उत्तम    उतेजना= उत् + तेजना
उत्तरोत्तर= उत्तर + उत्तर  उदयोन्मुख= उदय + उन्मुख
उद्वेग= उत् + वेग उद्देश्य= उत् + देश्य
उद्धरण= उत् + हरण  उदाहरण= उत् + आहरण
उद्गम=उत् +गम  उद्भाषित= उत् + भाषित
उन्नायक= उत् + नायक उपास्य= उप + आस्य
उपर्युक्त= उपरि + उक्त उपयोगिता= उप + योगिता
उपनिदेशक= उप + देशक   उपाधि= उप + आधि
उपासना= उप + आसना ऊहापोह= ऊह + अपोह
उपदेशान्तर्गत= उपदेश + अन्तः + गत एकाकार= एक + आकार
एकाध= एक +आध एकासन= एक + आसन
एकोनविंश= एक + उनविंश  एकान्त= एक + अंत
एकैक=एक+एक    कृदन्त=कृत् +अन्त

(घ )
(ज )
कल्पान्त =कल्प+अन्त  कुर्मावतार= कूर्म + अवतार
क्रोधाग्नि= क्रोध + अग्नि    कालांतर = काल + अंतर
कित्रर =किम्+नर  किंचित् = किम्+चित
कंठोष्ठय= कंठ + ओष्ठ्य   कपलेश्वर= कपिल + ईश्वर
कपीश= कपि + ईश    कवीन्द्र= कवि + इन्द्र
कवीश्वर= कवि + ईश्वर कपीश्वर= कपि + ईश्वर
किंवा= किम् + वा किन्तु= किम् + तु
कूपोदक= कूप + उदक  कुशाग्र= कुश + अग्र
कुशासन= कुश + आसन    कुसुमायुध= कुसुम + आयुध
कुठाराघात= कुठार + आघात कोणार्क= कोण + अर्क
क्रोधान्ध= क्रोध + अंध  कोषाध्यक्ष= कोष + अध्यक्ष
कौमी= कौम + ई  कृतान्त= कृत + अंत
कीटाणु= कीट + अणु   खगासन= खग + आसन
खटमल= खाट + मल  गवीश= गो + ईश
गणेश= गण + ईश गंगौघ= गंगा + ओघ
गंगोदक= गंगा + उदक गंगैश्वर्य= गंगा + ऐश्वर्य
ग्रामोद्धार= ग्राम + उद्धार  गायन= गै + अन
गिरीन्द्र= गिरि + इन्द्र  गुडाकेश= गुडाका + ईश
गुप्पचति= गुब + पचति गिरीश= गिरि + ईश
गुरुत्वाकर्षण= गुरुत्व + आकर्षण  गौरवान्वित= गौरव + अन्वित
घड़घड़ाहट= घड़घड़ + आहट  घनानंद= घन + आनंद
घुड़दौड़= घोड़ा + दौड़
चतुरानन= चतुर + आनन   चतुर्भुज= चतुः + भुज
चन्द्रोदय=चन्द्र+उदय    चरणामृत=चरण+अमृत
चतुष्पाद= चतुः+पाद    चयन=चे+अन
चिकित्सालय=चिकित्सा+आलय   चिन्मय=चित्+मय
चतुर्दिक= चतुः + दिक्  चतुरंग= चतुः + अंग
चूड़ान्त= चूड़ा + अंत   चिन्ताक्रान्त= चिंता + आक्रान्त
छिद्रान्वेषी= छिद्र + अनु + एषी  छुटपन= छोटा + पन
छुटभैया= छोटा + भैया जगदीन्द्र= जगत् + इन्द्र
जगज्जय= जगत् + जय    जगन्नियन्ता= जगत् + नियन्ता
जगद्बन्धु= जगत् + बन्धु   जनतैक्य= जनता + ऐक्य
जनतौत्सुक्य= जनता + औत्सुक्य ज्योतिर्मठ= ज्योतिः + मठ
जलौघ= जल + ओघ   जानकीश= जानकी + ईश
जागृतावस्था= जागृत + अवस्था  जात्यभिमानी= जाति + अभिमानी
जीवनानुकूल= जीवन + अनुकूल  जीवनोपयोगी= जीवन + उपयोगी
जीवनोपार्जन= जीवन + उपार्जन   जीविकार्थ= जीविका + अर्थ
जीर्णोद्धार = जीर्ण + उद्धार जगदीश= जगत्+ईश
जलोर्मि= जल+ऊर्मि    झड़बेरी= झाड़ + बेड़
झंडोत्तोलन= झंडा + उत्तोलन  झगड़ालू= झगड़ा + आलू

(ढ़ )
टुकड़तोड़= टुकड़ा + तोड़ टुटपूँजिया= टूटी + पूँजी
ठाढ़ेश्वरी= ठाढ़ा + ईश्वरी    ठकुरसुहाती= ठाकुर + सुहाना
डंडपेल= डंड + पेलना   डिठौना= डीठ + औना
ढँढोरिया= ढँढोरा + इया ढकोसला= ढंक + कौशल

(थ)
तथैव =तथा +एव  तृष्णा =तृष +ना
तपोवन =तपः +वन तल्लीन=तत्+लीन
तपोभूमि=तपः +भूमि   तेजोराशि=तेजः +राशि
तिरस्कार=तिरः +कार   तथापि =तथा +अपि
तेजोमय =तेजः +मय   तथास्तु = तथा + अस्तु
तमसावृत = तमसा + आवृत तेजोपुंज =तेजः+पुंज
तद्रूप =तत्+रूप    तदाकार =तत्+आकार
तद्धित =तत्+हित तद्रूप=तत्+रूप
तट्टीका=तत्+टीका तेनादिष्ट=तेन+अदिष्ट
तज्जय= तत् + जय   तच्छरण= तत् + शरण
तच्छरीर= तत् + शरीर  तद्धवि= तत् + हवि
तदिह= तत् + इह तदस्ति= तत् + अस्ति
तदाम्य= तत् + आत्म्य तन्मय= तत् + मय
तत्त्व= तत् + त्व  तल्लय= तत् + लय
तच्छिव= तत् + शिव   त्वगिन्द्रय= त्वक + इन्द्रिय
तिरस्कृत= तिरः + कृत तेऽपि= ते + अपि
तत्तनोति= तद + तनोति तृष्णा= तृष् + ना
तेऽद्र= ते + अद्र   तेजआभास= तेजः + आभास
तस्मिन्नारमे= तस्मिन + आरामे  त्रिलोकेश्वर= त्रिलोक + ईश्वर
तदुपरान्त= तत् + उपरान्त  थनैला= थन + ऐला
थुक्काफजीहत= थूक + फजीहत

(द)
देवेन्द्र=देव +इन्द्र  दुर्नीति=दुः +नीति
दावानल=दाव+अनल    दिग्गज=दिक् +गज
दुर्धर्ष=दुः +धर्ष दिग्भ्रम=दिक+भ्रम
दुर्दिन=दुः+दिन दुर्वह=दुः+वह
देवर्षि=देव+ऋषि   दुनीति=दुः +नीति
दुर्ग=दुः +ग   दुश्शासन =दुः +शासन
दिगम्बर =दिक् +अम्बर देवेश =देव +ईश
दुःस्थल =दुः +स्थल    दुस्तर =दुः +तर
देव्यागम=देवी +आगम  दुष्कर =दुः +कर
दुर्जन =दुः +जन   दोषारोपण = दोष + आरोपण
देहांत =देह+अंत   देवैश्र्वर्य=देव+ऐश्र्वर्य
देवालय=देव+आलय दैव्यंग=देवी+अंग
दुष्परिणाम= दुः + परिणाम  दुर्बलता= दुः + बलता
दुर्घटना= दुः + घटना   देशान्तर= देश + अंतर
देशाभिमान= देश + अभिमान    देशानुराग= देश + अनुराग
देवैश्वर्य= देव + ऐश्वर्य  देवीच्छा= देवी + इच्छा
दैन्यावस्था= दैन्य + अवस्था दैन्यादि= दैन्य + आदि
दृष्टि= दृष् + ति  दृष्टान्त= दृष्ट + अंत
दन्त्योष्ठ्य= दन्त + ओष्ठ्य दिगन्त= दिक् + अंत
दिनेश= दिन + ईश    दिग्भाग= दिक् + भाग
दिग्हस्ती= दिक् + हस्ती दुर्लभ= दुः + लभ
दुःखात्मक= दुख + आत्मक  दुर्बल= दुः + बल
दुरन्त= दुः + अंत दुस्साहस= दुः + साहस
दुरुप्रयोग= दुः + उपयोग दुष्कर्म= दुः + कर्म
दुःख= दुः + ख    दुःखान्त= दुःख + अंत
दुस्तर= दुः + तर  दुर्निवार= दुः + निवार

(ध)
धनान्ध= धन + अन्ध  धनुर्धर= धनुः + धर
धनुष्टंकार= धनुः + टंकार   धनित्व= धनिन + त्व
धर्मोपदेश= धर्म + उपदेश   धर्माधिकारी= धर्म + अधिकारी
ध्यानावस्थित= ध्यान + अवस्थित

(न)
नमस्कार=नमः +कार   नाविक =नौ +इक
निस्सन्देह =निः +सन्देह    निराधार =निः +आधार
निस्सहाय=निः +सहाय  निर्भर=निः +भर
निष्कपट=निः +कपट   नीरोग =निः +रोग
नयन =ने+अन निश्छल=निः +छल
निरन्तर=निः +अन्तर   निर्गुण =निः +गुण
नायक=नै +अक   निस्सार =निः +सार
निर्मल=निः +मल  निस्तार =निः +तार
नीरव =निः +रव   नरोत्तम = नर + उत्तम
निम्नाकित= निम्न + अंकित नारीश्र्वर=नारी+ईश्र्वर
नागाधिराज= नाग + अधिराज    नद्यूर्मि=नदी+उर्मि
निश्र्चिन्त=निः+चिन्त   निश्र्चय=निः+चय
निर्विकार=निः+विकार   निरुपाय=निः+उपाय
नद्यम्बु=नदी+अम्बु नदीश=नदी+ईश
निस्सृत=निः+सृत  निरीक्षण =निः+ईक्षण
निष्काम=निः+काम निरर्थक=निः+अर्थक
निष्प्राण=निः+प्राण निरुद्देश्य=निः+उद्देश्य
निष्फल=निः+फल  निर्जल=निः+जल
नारायण=नार+अयन न्यून=निः+ऊन
निश्र्चल=निः+चल  निरीह=निः+ईह
निषिद्ध=निः+सिद्ध    निर्विवाद=निः+विवाद
निर्झर=निः+झर    निश्शब्द =निः+शब्द
निष्कारण=निः+कारण   नीरव=निः+रव
निस्संतान=निः+संतान  नमस्ते=नमः+ते
नरेंद्र=नर+इंद्र  निराशा=निः+आशा
निराहार=निः+आहार नारींदु=नारी+इंदु
नवोऽकुंर= नव + अंकुर नरेश= नर + ईश
नास्ति= न + अस्ति   नवोढा= नव + उढ़ा
नष्ट= नष् + त   न्यून= नि + ऊन
नयनाभिराम= नयन + अभिराम  नद्यर्पण= नदी + अर्पण
निष्पाप= निः + पाप   निष्पक्ष= निः + पक्ष
निस्तांर= निः + तार   निर्धन= निः + धन
निर्माण= निः + मान   निर्दोष= निः + दोष
निस्तेज= निः +तेज    निर्घोषित= निः + घोषित
निर्भीकता= निः + भीकता   निरर्थ= निः + अर्थ
निरौषध= निः + औषध निर्हस्त= निः + हस्त
निरिच्छा= निः + इच्छा निराशा= निः + आशा
निश्छिद्र= निः + छिद्र  निषिद्ध= निः + सिद्ध
निरन्तर= निः + अंतर  निर्वासित= निः + वासित
निरेफ= निः + रेफ निरन्ध्र= निः + रन्ध्र
निराधार= निः + आधार निरक्षर= निः + अक्षर
निगमागम= निगम + आगम निर्जीव= निः + जीव
निर्बल= निः + बल निर्बलात्मा= निर्बल + आत्मा
निर्दोष= निः + दोष निराकार= निः + आकार
निर्णय= निः + नय निर्भर= निः + भर
निर्द्वन्द्व= निः + द्वन्द्व  निश्चित= निः + चित
निश्चय= निः + चय   निष्क्रिय= निः + क्रिय
निर्विरोध= निः + विरोध न्यूनातिन्यून= न्यून + अति
नियमानुसार= नियम + अनुसार

(प)
परमार्थ =परम +अर्थ   पीताम्बर =पीत +अम्बर
परिणाम=परि+नाम प्रमाण=प्र+मान
पयोधि =पयः+धि  पुस्तकालय = पुस्तक + आलय
प्रधानाध्यापक = प्रधान + अध्यापक   परोपकार = पर + उपकार
परमेश्र्वर = परम + ईश्र्वर   पदोन्नति = पद + उन्नति
प्रत्येक = प्रति + एक   परमावश्यक= परम + आवश्यक
प्रत्यक्ष = प्रति + अक्ष  प्रत्याघात = प्रति + अघात
पुलकावली = पुलक + अवलि परन्तु =परम् +तु
पावक =पौ +अक  पुरुषोत्तम=पुरुष +उत्तम
पवन =पो +अन   पुरस्कार=पुरः +कार
परीक्षा=परि+ईक्षा   पयोद =पयः +द
परमौजस्वी=परम+ओजस्वी   पित्रादेश =पितृ+आदेश
पवित्र=पो+इत्र प्रत्यय=प्रति+अय
पृष्ठ=पृष्+थ  प्रातःकाल=प्रातः+काल
पृथ्वीश=पृथ्वी+ईश  पावन=पौ+अन
पंचम=पम्+चम    प्रत्युत्तर=प्रति+उत्तर
पित्रिच्छा=पितृ+इच्छा   पुनर्जन्म=पुनः+जन्म
परिच्छेद=परि+छेद प्रांगण=प्र+अंगण
प्रतिच्छाया=प्रति+छाया  प्रथमोऽध्यायः=प्रथमः+अध्यायः
परमौषध=परम+औषध   पुरुषोत्तम=पुरुष+उत्तम
पित्रनुमति=पितृ+अनुमति    पुनरुक्ति=पुनः+उक्ति
पश्र्वधम=पशु+अधम    प्रोत्साहन=प्र+उत्साहन
पुरोहित = पुरः+हित    परिष्कार=परिः+कार
पुनर्जन्म= पुनर +जन्म परमैश्वर्य= परम + ऐश्वर्य
पच्छाक= पच + शाक  पदाक्रान्त= पद + आक्रान्त
परमाद्रि= परम + आद्रि पराधीन= पर + अधीन
परमाणु= परम + अणु  परिच्छेद= परि + छेद
पर्यान्त= परि + आप्त  पश्वधम= पशु + अधम
पयोमन= पयः + मान  पंचांग= पंच + अंग
पितृऋण= पितृ + ऋण  पित्रादि= पितृ + आदि
पितारक्ष= पितः + रक्ष  पुरस्कृत= पुरः + कृत
पुनरुक्ति= पुनः + उक्ति    पुष्ट= पुष् + त
पुनरुत्थान= पुनः + उत्थान  पुनर्रचना= पुनः + रचना
प्रहार= प्र + हार   प्रत्याचरण= प्रति + आचरण
प्रतीत= प्रति + इत प्रत्यारुयान= प्रति + आरुयान
प्रजार्थ= प्रजा + अर्थ    प्रत्यक्षात्मा= प्रत्यक्ष + आत्मा
प्रत्युपकार= प्रति + उपकार  प्रत्युत्पन्न= प्रति + उत्पन्न
प्रतिच्छवि= प्रति + छवि प्रलयंकर= प्रलयम + कर
प्रार्थना= प्र + अर्थना    प्राणिमात्र= प्राणिन + मात्र
प्राणेश्वर= प्राण + ईश्वर प्रोत्साह= प्र + उत्साह
प्रोज्ज्वल= प्र + उज्ज्वल प्रौढ़= प्र + उढ़

(ब)
फलाहारी= फल + आहारी    फलागम= फल + आगम
बलात्कार= बलात् + कार    बहिर्देश= बहिः + देश
बहिर्भाग= बहिः + भाग बिंबोष्ठय= बिंब + ओष्ठ्य
बृहद्रथ= बृहत् + रथ    ब्रह्मास्त्र= ब्रह्म + अस्त्र
ब्रह्मानन्द= ब्रह्म + आनन्द ब्रह्मर्षि= ब्रह्म + ऋषि
बहिर्मुख= बहिः + मुख  बहिष्कार= बहिः + कार

(भ)
भवन =भो +अन   भोजनालय =भोजन +आलय
भानूदय=भानु+उदय भाग्योदय =भाग्य +उदय
भावुक=भौ+उक    भूषण=भूष्+अन
भूष्मा=भू+ऊष्मा   भूत्तम=भू+उत्तम
भगवद्गीता= भगवत् + गीता भरण= भर + अन
भारतेन्दु= भारत + इन्दु भाविनी= भौ + इनी
भास्कर= भाः + कर    भास्पति= भाः + पति
भावोन्मेष= भाव + उन्मेष   भिन्न= भिद् + न
भूर्जित= भू + उर्जित   भूदार= भू + उदार
भगवद्भक्ति= भगवत् + भक्ति  भविष्यद्वाणी= भविष्यत् + वाणी

(म)
मुनीन्द्र=मुनि+इन्द्र महीन्द्र=मही +इन्द्र
मृण्मय=मृत्+मय  मातृण=मातृ+ऋण
महोर्मि=महा+ऊर्मि  मतैक्य=मत+ऐक्य
महौज=महा+ओज  मन्वन्तर=मनु+अन्तर
महार्णव=महा+अर्णव मनोयोग=मनः+योग
महौषध=महा+औषध    मध्वासव=मधु+आसव
मृगेन्द्र=मृग+इन्द्र  मनोऽनुकूल=मनः+अनुकूल
महेश्र्वर=महा+ईश्र्वर महेन्द्र=महा+इन्द्र
देव्यर्पण=देवी+अर्पण मंगलाकार= मंगल + आकार
मत्स्याकार = मत्स्य + आकार   मध्यावकाश = मध्य + अवकाश
महोदय= महा + उदय  मतानुसार= मत + अनुसार
महर्षि= महा + ऋषि   महोत्सव= महा + उत्सव
मरणोत्तर = मरण+उत्तर  मदांध= मद+अंध
महत्वाकांक्षा= महत्व+आकांक्षा मनोगत= मनः+गत
महेश= महा+ईश   मनोविकार= मनः+विकार
महाशय= महा+आशय   मनोज= मनः+ज
मनोरथ=मनः +रथ मनोहर= मनः+हर
मनोभाव= मनः+भाव   महर्षि= महा+ऋषि
महैश्र्वर्य= महा+ऐश्र्वर्य   मनोबल= मनः+बल
मकराकृत= मकर + आकृत  मतैक्ता= मत + एकता
मनस्पात= मनः + ताप मनोरंजन= मनः + रंजन
मनोवैज्ञानिक= मनः + वैज्ञानिक  मनोऽनुसार= मनः + अनुसार
मनोनीत= मनः + नीत मनोऽवधान= मनः + अवधान
महच्छत्र= महत् + छत्र महात्मा= महा + आत्मा
महत्व= महत् + त्व    महदोज= महत् + ओज
महीश्वर= मही + ईश्वर महालाभ= महान + लाभ
महोरु= महा + ऊरु महौज= महा + ओज
महौदार्य= महा + औदार्य महौषधि= महा + औषधि
मायाधीन= माया + अधीन   मातृऋण= मातृ + ऋण
मात्रानन्द= मातृ + आनन्द  मुनीश्वर= मुनि + ईश्वर
मन्त्रोच्चारण= मंत्र + उत् + चारण    महामात्य= महा + अमात्य

(य)
यथेष्ट= यथा + इष्ट   यद्यपि= यदि + अपि
यशोऽभिलाषी= यशः+अभिलाषी   योजनावधि = योजन + अवधि
युगानुसार= युग+अनुसार यथोचित = यथा +उचित
यशइच्छा=यशः +इच्छा  यशोदा =यशः+दा
युधिष्ठिर =युधि+स्थिर  यशोधरा=यशः+धरा
यशोधन=यशः+धन यवनावनि= यवन + अवनि
यज्ञ= यज + न   यशोलाभ= यशः + लाभ
योऽसि= यो + असि

(ल)
रत्नाकर= रत्न+आकर   राजर्षि= राज+ऋषि
रहस्योदघाटन = रहस्य + उद्घाटन    राज्यगार= राज्य + आगार
राज्याभिषेक= राज्य + अभिषेख   रमेश =रमा+ईश
रामायण=राम +अयन   रवींद्र= रवि+इंद्र
रजकण= रजः + कण   रसातल= रसा + अतल
रसास्वादन= रस + आस्वादन राजाज्ञा= राजा + आज्ञा
रामावतार= राम + अवतार   रुद्रावतार= रूद्र + अवतार
रेखांश= रेखा + अंश    रसायन= रस + अयन
रहस्याधिकारी= रहस्य + अधिकारी लक्ष्मीश= लक्ष्मी + ईश
लोकोक्ति = लोक + उक्ति  लघूर्मि=लघु+ऊर्मि
लोकोत्तर= लोक + उत्तर लोकोपकार= लोक + उपकार
लम्बोदर= लम्ब + उदर

(व)
वागीश= वाक्+ईश  वीरांगणा= वीर+अंगना
वाग्जाल= वाक्+जाल    विपज्जाल= विपद्+जाल
व्युत्पत्ति=वि+उत्पत्ति व्यर्थ=वि +अर्थ
विद्योत्रति=विद्या+उत्रति वयोवृद्ध=वयः+वृद्ध
व्याप्त=वि +आप्त बहिष्कार=बहिः+कार
विद्यालय = विद्या + आलय    विद्याध्ययन= विद्या + अध्ययन
विद्दोत्मा = विद्या + उत्तमा वधूत्सव =वधू +उत्सव
व्ययामादी= व्यायाम + आदि व्यायाम=वि +आयाम
वसुधैव=वसुधा +एव व्याकुल=वि +आकुल
विद्यार्थी= विद्या+अर्थी विषम=वि+सम
विधूदय=विधु+उदय वनौषधि=वन+ओषधि
वधूत्सव=वधू+उत्सव    वधूर्जा=वधू+ऊर्जा
वधूल्लेख=वधू+उल्लेख   वध्वैश्र्वर्य=वधू + ऐश्र्वर्य
वधूर्मिका= वधू + उर्मिका    वनस्पति= वनः + पति
व्यस्त= वि + अस्त    व्यवहार= वि + अवहार
व्यभिचार= वि + अभिचार   व्यापकता= वि + आपकता
व्यापी= वि + आपी व्यापक= वि + आपक
वार्तालाप= वार्ता + आलाप   वातावरण= वात + आवरण
वाग्रोध= वाक् + रोध   वारीश= वारि + ईश
वाग्दान= वाक् + दान   विच्छेद= वि + छेद
विद्योपदेश= विद्या + उपदेश    विन्यास= वि + नि + आस
विमलोदक= विमल + उदक  विपल्लीन= विपद् + लीन
विश्वामित्र= विश्व + अमित्र  वधूचित= वधू + उचित
विस्मरण= वि + स्मरण वृद्धावस्था= वृद्ध + अवस्था
वृक्षच्छाया= वृक्ष + छाया    वृहदाकार= वृहत् + आकार
विशेषोन्मुख= विशेष + उन्मुख   विरुदावली= विरुद + अवली

(स)
शंकर =शम् +कर  शिरोमणि=शिरः +मणि
शशांक= शश+अंक शस्त्रास्त्र=शस्त्र+अस्त्र
शताब्दी= शत + अब्दी  शरच्चंद्र= शरत् + चन्द्र
शिलारोपण= शिला + आरोपण    शुद्धोदन= शुद्ध + ओदन
शेषांश= शेष + अंश    शीघ्रातिशीघ्र= शीघ्र + अतिशीघ्र
श्वासोच्छवास= श्वास + उत्  षोडशोपचार= षोडस + उपचार
सदहस्ती= सत् + हस्ती संतुष्ट= सम् + तुष्ट
संदेह= सम् + देश संघर्ष= सम् + घर्ष
समाचार= सम् + आचार संकट= सम् + कल्प
समालोचना= सम् + आलोचना   सर्वोच्च= सर्व + उच्च
सम्मुख= सम् +मुख    सत्कार= सत् + कार
सद्गुरु= सत् +गुरु सज्जन=सत् +जन
संसार=सम् +सार  सदाचार= सत् +आचार
संयम= सम+यम  स्वाधीन= स्व+अधीन
साश्र्चर्य= स+आश्र्चर्य   सावधान= स+अवधान
सच्चरित्र= सत+चरित्र   सदभाव=सत+भाव
सन्धि=सम+धि    स्वर्ग= स्वः+ग
शुद्धोदन= शुद्ध+ओदन स्वार्थ= स्व+अर्थ
सदभावना= सत+भावना सच्छास्त्र=सत्+शास्त्र
संचय=सम+चय    संवाद=सम् +वाद
सीमान्त=सीमा+अंत सप्तर्षि= सप्त+ऋषि
समन्वय= सम् +अनु +अय  सत्याग्रह= सत्य+आग्रह
संगठन= सम+गठन    सद्विचार=सत्+विचार
समुच्चय= सम+उत्+चय सर्वोदय= सर्व+उदय
संकोच= सम् + कोच   श्रेयस्कर=श्रेयः +कर
सुरेन्द्र= सुर+इन्द्र  सदानन्द= सत्+आनन्द
सद्धर्म= सत्+धर्म संकल्प= सम् +कल्प
संयोग= सम् +योग संयम =सम् +यम
संवत्= सम+वत्   साष्टाग= स+अष्ट+अंग
सर्वोत्तम= सर्व+उत्तम    सत्रिहित= सत्+निहित
समुदाय= सम+उत्+आय सूर्योदय= सूर्य+उदय
सदवाणी= सत्+वाणी    स्वयम्भूदय= स्वयम्भू+उदय
संतप्त= सम् + तप्त   षड्दर्शन= षट्+दर्शन
स्वाध्याय= स्व + अध्याय   सर्वाधिक = सर्व + अधिक
सर्वोच्च= सर्व + उच्च   सत्याग्रही = सत्य + आग्रही
स्वाभिमानी = स्व + अभिमानी   सर्वोत्तम= सर्व + उत्तम
स्वालंबन = स्व + अवलंबन  स्वर्णाक्षरों = स्वर्ण + अक्षरों
स्वाध्याय = स्व + अध्याय  स्वाधीनता= स्व + आधीनता
सत्याग्रह = सत्य + आग्रह  शरीरांत= शरीर + अंत
सदुत्तर= सत् + उत्तर    स्वागत =सु+आगत
सन्तोष=सम् +तोष सरोज =सरः +ज
सद्वंश= सत् + वंश    सरोवर =सरः +वर
सतीश =सती +ईश सदैव =सदा +एव
षडानन= षट्+आनन    षण्मास= षट्+मास
संकल्प= सम् +कल्प   संपूर्ण= सम्+पूर्ण
संबंध= सम् +बंध  संरक्षण= सम्+रक्षण
संवाद= सम्+वाद  संविधान= सम्+विधान
संसार= सम्+सार  सज्जन= सत्+जन
सम्मान= सम्+मान सम्मति= सम्+मति
स्वच्छंद= स्व +छंद स्वागत= सु+आगत
सन्नद= सत् +नद संहारैषण= संहार + एषण
समीक्षा= सम् + ईक्षा   समुचित= सम् + उचित
संस्कृति= सम् + कृति  संगीत= सम् + गीत
संगठन= सम् + गठन  संदेह= सम् + देह
सन्तान= सम् +तान    सदुप्रयोग= सत् +उपयोग
संसर्ग= सम् + सर्ग सत्यासक्त= सत्य + आसक्त
सर्वोदय= सर्व + उदय   समाधान= सम् + आधान
सदिच्छा= सत् + इच्छा समालोचक= सम् + आलोचक
सतीच्छा= सती + इच्छा सदवतार= सत् + अवतार
सत्कार= सत् + कार   सम्राज = सम् + राज
संकीर्ण= सम् + कीर्ण   संयोग= सम् + योग
संभव= सम् + भव संयुक्त= सम् + युक्त
संग्राम= सम् + ग्राम   सहायतार्थ= सहायता + अर्थ
सज्जन= सत् + जन   सत्साहित्य= सत् + साहित्य
संलग्न= सम् + लग्न   संघाराम= संघ + आराम
सर्वोपरि= सर्व + उपरि  सर्वागीण= सर्व + अंगीन
सारांश= सार + अंश    साश्चर्य= स + आश्चर्य
साग्रह= स + आग्रह    सावधान= स + अवधान
साधूहा= साधु + उहा   सिद्धांत= सिद्ध + अन्त
सिहांसन= सिंह + आसन    सुधेच्छा= सुधा + इच्छा
सुन्दरौदन= सुन्दर + ओदन  सुरानुकूल= सुर + अनुकूल
सेवार्थ= सेवा + अर्थ    सोत्साह= स + उत्साह
सोऽहम= सः + अहम्   स्वार्थ= स्व + अर्थ
स्वेच्छा= स्व + इच्छा  सहोदर= सह + उदर
सम्मति= सम् + मति  स्वैर= स्व + ईर
स्वाधीन= स्व + अधीन सज्जाति= सत् + जाति
समुदाय= सम् + उदाय समुद्रोर्मि= समुद्र + उर्मि
समृद्धि= सम् + ऋद्धि सख्युचित= सखी + उचित
सच्छात्र= सत् + शास्त्र  संभव= सम् + भव
संपूर्ण= सम् + पूर्ण संक्रान्ति= सम् + क्रान्ति
संहार= सम् + हार संवत्= सम् + वत्
संसार= सम् + सार संपर्क= सम् + पर्क
सन्धि= सम् + धि संगम= सम् + गम
संकोच= सम् + कोच   संचय= सम् + चय
स्थानान्तर= स्थान + अंतर  स्वच्छन्द= स्व + छन्द
स्वात्मबल= स्व + आत्मबल सुखोपभोग= सुख + उपभोग
साभिलाष= स + अभिलाष   सावकाश= स + अवकाश
सम्मानास्पद= सम् + मान + आस्पद संग्रहालय= सम् + ग्रह + आलय
सदसद्विवेकिनी= सत् + असत् + विवेकिनी सच्चिदानन्द= सत् + चित् + आनन्द
सर्वतोभावेन= सर्वतः + भावेन स्वर्गारोहण= स्वर्ग + आरोहण
स्वेच्छाचारी= स्वेच्छा + आचारी

(ज्ञ)
हिमांचल = हिम + अंचल   हिमालय= हिम + आलय
हरिश्चन्द्र= हरिः + चन्द्र ह्रदयानन्द= ह्रदय + आनन्द
हताश= हत + आश    हितोपदेश= हित + उपदेश
हरीच्छा= हरि + इच्छा  ह्रदयहारिणी= ह्रदय + हारिणी
हिमाच्छादित= हिम + आच्छादित हरेक= हर + एक
ज्ञानोपदेश= ज्ञान+उपदेश हृद्येश= हृद् + देश

कोई टिप्पणी नहीं:

Blogger द्वारा संचालित.